كلمات كليدي : آزمون هوش، هوش عملي، هوش كلامي، هوشبهر، آزمون آلفا، آزمون بتا، روان سنجي
نویسنده : منيره دانايي
روان‌شناسان، آزمون‌های هوشی را به دو دسته آزمون‌های هوش عملی و هوش کلامی و از طرف دیگر به دو گروه آزمون گروهی و انفرادی تقسیم می‌کنند. آزمون‌های هوشی که متضمن استفاده از مهارت‌های کلامی هستند برای افراد بی‌سواد، کودکان خردسال و نیز افرادی که به زبان‌های بیگانه صحبت می‌کنند قابل استفاده نخواهند بود. به همین منظور از آزمون‌های غیرکلامی استفاده می‌کنند که در ساخت آنها تلاش شده است تا عملکرد افراد به استفاده از قوای ذهنی – کلامی و زبانی وابستگی نداشته باشد.[1]
یکی از آزمون‌های کلامی برای سنجش گروهی هوش افراد بزرگسال، آزمون آلفا است که از نوع مداد – کاغذی بوده و در آغاز جنگ جهانی اول در سال 1917 توسط رابرت یرکس، روان‌شناس و رئیس انجمن روانشناسی آمریکا، آزمون آلفا و بتای ارتش ساخته شد. آزمون آلفا، آزمونی کلامی و آزمون بتا غیرکلامی بود. این آزمون بر روی دو میلیون سرباز انجام شد تا به تشخیص اینکه کدام فرد برای نقش‌های رهبری و سمت‌های خاص مناسب است، به ارتش کمک کند. در پایان جنگ جهانی اول، این آزمون‌ها در خارج از محیط ارتش مورد استفاده گسترده‌ای برای افراد هر سن، ملیت و سابقه باقی ماند. برای مثال آزمون‌های هوشبهر(ضریب هوشی) برای مهاجران جدیدی که وارد آمریکا می‌شدند مورد استفاده قرار گرفت. از نتایج این آزمون‌ها به نحو نامناسبی برای رد کردن متقاضیان و تعمیم دادن نادقیق به کل جمعیت استفاده می‌شد و تا حدی پیش رفت که برخی متخصصان هوش، کنگره آمریکا را تشویق کردند تا قانونی را برای محدودیت‌های مهاجرت به تصویب برساند.[2]
آزمون آلفا
آزمون آلفا، یک آزمون کلامی است که از لغات، کلمات مترادف، متضاد و غیره تشکیل می‌شود. این نوع آزمون‌های کلامی، هم برای بزرگسالان به‌کار می‌رود و هم برای کودکان و از آزمون‌های هوشی خوب محسوب می‌شود. به کمک این آزمون، هوش سربازانی که سواد خواندن و نوشتن داشتند، سنجیده می‌شد. در زیر محتوای این آزمون با ذکر نمونه‌هایی بیان می‌شود:
· اجرای دستورات: این دستورات به صورت کلامی داده می‌شود و در ارتباط با موادی است که آزمودنی در جلوی خود دارد. به‌طور مثال به آزمودنی می‌گویند که عدد 2 را داخل دایره‌ای بنویسد که در سمت چپ مربع قرار دارد.
· مسائل ریاضی: در مجموع 20 سوال است.
· قضاوت عملی: در این قسمت 16 سوال تستی سه یا چهارگزینه‌ای[3] به آزمودنی داده می‌شود و او باید بهترین جواب را از میان پاسخ‌های پیشنهادی انتخاب کند.
· مترادف‌ها و متضادها: فهرست 40 جفت کلمه متضاد یا مترادف می‌باشد که آزمودنی باید در هر سطر، زیر یکی از کلمات مترادف یا متضاد خط بکشد.
مثال: افسرده – سرخوش...........مترادف – متضاد
کافر – مقدس.................مترادف – متضاد
· بازسازی جملات درهم و برهم: این آزمون از بینه[4] اقتباس شده است و درک آزمودنی را مورد بررسی قرار می‌دهد. بدین ترتیب که جمله‌ای برای آزمودنی می‌خوانند و او باید بگوید که جمله خوانده شده واقعیت دارد یا نه. برای پاسخ‌گویی به این سوالات، آزمودنی باید زیر کلمات "بلی" یا "خیر" خط بکشد. این جملات در مجموع 24 جمله می‌باشد.
· تکمیل سری: در این بخش، 20 سری اعداد به آزمودنی داده می‌شود که در هر سری باید قاعده‌ای را که اعداد بر اثر آنها قرار گرفته‌اند را دریابد و به کمک آن سری اعداد را کامل کند.
مثال: ؟ ؟ 8 4 2
؟ ؟ 9 11 14 15 17 20
· تشابهات: پیدا کردن کلمه‌ای که با کلمه داده شده همان رابطه را داشته باشد که دو کلمه قبلی دارند. در مجموع 40 سری کلمه می‌باشد که دشواری آنها با هم متفاوت است.
مثال: آسمان – آبی گیاه: کود، سبز، حرارت
پرنده – هوا ماهی: جنگل، دریا، آب
· اطلاعات عمومی: تکمیل جملات با پیدا کردن یک کلمه از میان چند کلمه که در مجموع 40 سوال می‌باشد.
مثال: سوسمار، یک........است.(پرنده، حشره، خزنده، چرنده)
کریستیف کلمب، یک..........بود(دانشمند، مکتشف، دریانورد، سرباز)[5]
آزمون بتا
آزمون بتا که یک آزمون غیرکلامی است از مازها، تکمیل تصاویر، رمزنویسی و غیره تشکیل می‌شود. به کمک این آزمون، سربازان بی‌سواد را آزمون می‌کردند. این آزمون بعدها در آمریکا مورد تجدید نظر قرار گرفت و بر حسب سن، درجه‌بندی شد. این آزمون از 7 سری تمرین تصویری تشکیل شده است. دستورالعمل‌ها به کمک حرکات و با استفاده از تخته سیاه داده می‌شود. چگونگی انجام تمرینات به شرح زیر می‌باشد:
· آزمودنی‌ها، باید کوتاه‌ترین مسیر خروج از ماز را نشان دهند.
· آزمودنی‌ها، باید تعداد مکعب‌های موجود در هر تصویر را مشخص کنند.
· آزمودنی‌ها، باید سری X O را در خانه‌های سفید ادامه دهند.
· آزمودنی‌ها، باید با در نظر گرفتن ردیف بالا، علایم لازم را در زیر اعداد بنویسند.
· آزمودنی‌ها، باید زیر اعدادی که عینا مثل هم هستند خط بکشند.
· آزمودنی‌ها، باید قسمت ناقص تصویر را تکمیل کنند.
· آزمودنی‌ها، باید با استفاده از اجزای کوچک، شیوه درست کردن مربع کامل را نشان دهند.
همان‌طور که از این نوشته‌ها معلوم می‌شود، محتوای آزمون بتا طوری است که باید در مورد بزرگسالان بی‌سواد به‌کار رود. این آزمون فاقد مسائل انتزاعی است. بنابراین، اگر در مورد بزرگسالان باسواد به‌کار رود هیچ رغبتی در آنها به وجود نخواهد آورد و فاقد روایی[6] است.[7]